Ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής κ. κ. Ελπιδοφόρου εκφώνησε ομιλία περί Βυζαντινής Μουσικής στα πλαίσια της Χριστουγεννιάτικης συναυλίας του Συλλόγου Ιεροψαλτών Νέας Υόρκης, « Ρωμανός ο Μελωδός», υπό τη Διεύθυνση του Πρωτοψάλτου κ. Ελευθερίου Ελευθεριάδη στον Ναό Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Corona, στη Νέα Υόρκη.
Ακολουθεί η ομιλία του Αρχιεπισκόπου:
«Ήθελα να σας συγχαρώ για αυτό που κάνετε ήταν υπέροχο. Μας χαρίσατε μια παραδοσιακή, όμορφη βραδιά πιστή στη δική μας κουλτούρα και πολιτισμό που νομίζω θα τη θυμόμαστε για πολλά χρόνια. Όχι μόνο σαν εξαίρεση, μία όαση, στην πνευματική έρημο, αλλά ως μία αρχή γι’ αυτά που θα ακολουθήσουν.
Η βυζαντινή μουσική δεν είναι μόνο εκκλησιαστική γιατί έτσι τη φανταζόμαστε. Είναι η δική μας μουσική της Ανατολής. Έχει την εκκλησιαστική μουσική, την ψαλτική που έχει βαθιά επηρεάσει και την πορεία ακόμα και των τραγουδιών, τα κάλαντα από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, τη Θράκη, τα Δωδεκάνησα ή τον ευρύτερο ελληνικό γεωγραφικό χώρο. Αυτή η μουσική είναι γραμμένη βυζαντινά. Μόνο βυζαντινά μπορεί να γράφεται. Όλα τα δημοτικά τραγούδια έχουν βάση βυζαντινή μουσική. Επομένως, δεν είναι μόνο για την Εκκλησία.
Το δεύτερο είναι ότι η εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική δεν είναι γραμμένη μόνο για έναν ψάλτη. Είναι χορωδιακή η βυζαντινή μουσική, εκκλησιαστική. Εδώ στην Αμερική, επειδή υπάρχει σπανιότητα ψαλτών, ένας βρίσκεται και μόνος σηκώνει το βάρος όλων των λειτουργιών, ακόμα και του Όρθρου, της Θείας Λειτουργίας, της Μεγάλης Εβδομάδας, των μεγάλων εορτών. Νομίζουμε ότι χορωδία σημαίνει μόνο δυτική μουσική και όχι βυζαντινή μουσική. Άλλος ένας μύθος που καταρρίπτεται στην αποψινή βραδιά.
Επίσης, νομίζουμε ότι η βυζαντινή μουσική είναι μόνο για τους ψάλτες, οι οποίοι είναι μόνο άντρες. Άλλος ένας μύθος που καταρρίπτεται με τις δύο κυρίες εδώ που βρίσκονται και συμμετέχουν σε αυτή την ωραία χορωδία. Σε όλα τα γυναικεία μοναστήρια ποιος ψάλει; Οι ίδιες οι μοναχές που έχουν μάθει βυζαντινή μουσική, με το δικό τους ύφος τη γυναικεία φωνή, αλλά βυζαντινά. Πήγα σε πολλές ενορίες, όπου εδώ στην Αμερική, όπου ψάλτες ήταν γυναίκες, διότι οι άντρες είχαν εκλείψει.
Βυζαντινή μουσική είναι αυτή, όπως όλη η ανατολική τέχνη, όπως αυτή της καθ’ημάς ανατολής εκκλησίας, της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας. Όλη η τέχνη στην Ανατολή έχει έναν σκοπό: να πάρει τον άνθρωπο από τη γη και να τον ανεβάσει στον ουρανό. Η δυτική μουσική και τέχνη κατεβάζουν τον ουρανό στη γη, δηλαδή κάνουν το αντίθετο. Βλέπετε, η δυτική τέχνη κάνει τις εικόνες, τα αγάλματα, δίνει ανθρώπινη, ρεαλιστική μορφή. Βλέπεις τον Χριστό μες στα αίματα, σαν άνθρωπος, να υποφέρει επάνω στον Σταυρό. Βλέπεις τον Χριστούλη, ξανθό, στρουμπουλό, ένα πανέμορφο μωρό που σε συγκινεί. Η δυτική μουσική και εικαστική τέχνη απευθύνεται στο συναίσθημα. Θέλει να σε συγκινήσει. Η συγκίνηση κρατάει λίγο, όχι πολύ. Βγαίνεις από δυτική θεατρική θρησκευτική παράσταση και είσαι συγκινημένος. Όμως, μόλις βγεις από την πόρτα εξατμίζεται η συγκίνηση και επανέρχεσαι ο ίδιος, όπως ήσουν πριν.
Η ανατολική τέχνη σε ανεβάζει στον ουρανό. Όταν ανεβείς, αυτό που βλέπεις δεν είναι συναίσθημα, συγκίνηση, αλλά είναι βίωμα, είναι εμπειρία. Και η εμπειρία είναι αυτή που σε αλλάζει προς το καλύτερο. Γι’ αυτό και βλέπετε στην εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική ότι δεν έχουμε όργανα, έχουμε τον άνθρωπο. Και μας ενδιαφέρει ο άνθρωπος εκείνη την ώρα να ανεβεί στον ουρανό και να ζήσει, να ψάλει μαζί με τους αγγέλους. Γιατί; Για να γίνει καλύτερος.
Γι’ αυτό και στην Ανατολή η τέχνη σε κάνει καλύτερο, όχι απλά συναισθηματικό, κι ευαίσθητο. Καλό είναι κι αυτό να είμαστε συναισθηματικοί κι ευαίσθητοι, αλλά καλύτερο είναι να γινόμαστε καλύτεροι υπαρξιακά. Να ζούμε δηλαδή τα εκκλησιαστικά γεγονότα με την ύπαρξη μας. Όχι να τρέχει το δάκρυ και απλά να στεναχωριόμαστε που ο Χριστός σταυρώνεται. Όχι μόνο αυτό. Να καταλαβαίνουμε τι γίνεται εκείνη την ώρα που ο Χριστός σταυρώνεται. Τι γίνεται εκείνη την ώρα που ο Χριστός ανασταίνεται. Τι γίνεται εκείνη την ώρα που ο Χριστός ανεβαίνει στον ουρανό και κάθεται εκ δεξιών του Πατρός.
Κι εκεί δεν είναι μόνο η εκκλησιαστική μουσική είναι και τα λόγια. Δεν είναι ποιητικές φαντασίες των διαφόρων συνθετών που ψάλλουν. Ακόμα και ο Ρωμανός ο Μελωδός δεν έψαλλε δικά του, δεν ήταν όνειρα και φαντασίες προσωπικές, είναι αυτό που λέει το Ευαγγέλιο. Αν διαβάσετε τους ύμνους, η υμνογραφία της Εκκλησίας επαναλαμβάνει και το Ευαγγέλιο της ημέρας, του Όρθρου, της Θείας Λειτουργίας. Εξηγεί το τι γίνεται. Αλλά όλα όσα περιγράφει η υμνογραφία είναι το Ευαγγέλιο. Δεν αλλάζει τίποτα. Δεν λέει ούτε παραμύθια, ούτε ιστοριούλες. Είναι πιο Ευαγγελικοί και από τους Ευαγγελικούς που πιστεύουν ότι έχουν μόνο το Ευαγγέλιο. Εμείς έχουμε μόνο το Ευαγγέλιο και είναι στην υμνογραφία.
Και μετά είναι η γλώσσα. Η ελληνική, αυτή η υπέροχη γλώσσα. Η ανεπανάληπτη γλώσσα. Δεν μπορείς εύκολα να ψάλλεις τη μετάφραση ενός βυζαντινού ύμνου. Η μετάφραση σε οποιοδήποτε λογοτεχνικό έργο δεν αποδίδει ακριβώς το νόημα του αρχικού κειμένου. Αυτό είναι μουσικό κείμενο. Είναι γραμμένο με μέτρο, για να αποδίδει και τη βυζαντινή μουσική. Για να αποδίδει και το μέτρο της λέξης. Εάν αλλάξεις τη λέξη, το μέτρο δεν αποδίδεται. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στη βυζαντινή μας μουσική, την ελληνική, στη δική μας υμνογραφία. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις αρχικές γλώσσες που έχουν γραφτεί μουσικά έργα. Βλέπετε στις σοβαρές όπερες δεν μεταφράζουν τα ιταλικά που είναι το αρχικό κείμενο. Πρέπει να το πουν ιταλικά, γιατί οι νότες έτσι είναι έτσι γραμμένες γι’ αυτή τη λέξη.
Δεν είναι γιατί είμαστε εθνικιστές Έλληνες. Δεν είναι εθνικιστικό θέμα, αλλά καθαρά καλλιτεχνικό. Επίσης, βλέπω ότι πολλές φορές προσπαθούν οι ψάλτες μας να ψάλλουν κι Αγγλικά. Και πολλοί λίγοι ακόμα κι αν δεν είναι ελληνικής καταγωγής, Αμερικανοί, με αγγλικά σαν μητρική γλώσσα, όταν προσπαθούν να ψάλλουν στα αγγλικά τους βυζαντινούς ύμνους, ρωτώ από κάτω αν καταλαβαίνουν. Και μου λένε «περίπου το 20% καταλαβαίνουμε».
Θέλω να πω ότι ακόμα, και αγγλικά να τα πεις και πάλι δεν θα τα καταλάβεις, και θέλω να σας θυμίσω ότι η μεγαλύτερη μεταστροφή που έχει γίνει στην ιστορία ενός ολόκληρου λαού στην ορθοδοξία έγινε όχι γιατί καθίσανε και αναλύσανε το ευαγγέλιο σε αυτό το λαό.
Όχι διότι τους εξηγήσανε όλες τις λεπτομέρειες της ορθόδοξες πίστης. Έγινε εμπειρικά. Ήρθε η αντιπροσωπεία του βασιλέα, τότε των σλάβων, μπήκε στην Αγία Σοφία και παρακολούθησε μία Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία. Έμειναν τόσο εντυπωσιασμένοι, έμειναν τόσο βαθιά αλλαγμένοι, φύγαν από την Αγία Σοφία και πήγαν στον βασιλέα Βλαδίμηρο και είπαν βασιλιά μου αυτήν την θρησκεία θέλουμε για το λαό μας και σήμερα όχι ένας λαός όλη η σλαβική λαοί οφείλουν το γεγονός ότι είναι ορθόδοξοι σε μία εμπειρία.
Δεν νομίζω ότι οι σλάβοι που πήγαν στην Αγία Σοφία τους είπανε κάντε μας μία λειτουργία στα σλαβικά για να καταλάβουμε και εμείς γιατί αν δεν καταλάβουμε δεν μπορούμε να πιστέψουμε. Δεν έγινε αυτό, είναι η εμπειρία, το τι ζήσανε. Όταν ανεβαίνεις στον ουρανό και ακούς τους αγγέλους να ψάλλουν και ακούς ρήματα άρρητα, δεν σε ενδιαφέρει τόσο το ότι είπαν, σε ενδιαφέρει ότι ήσουν με τους αγγέλους και ήσουν στο θρόνο του Θεού δίπλα και έψαλες και εσύ μαζί τους λόγια ακατανόητα.
Για αυτό αδελφοί μου σας προσκαλώ να σεβόμαστε και να εκτιμούμε αυτόν τον τεράστιο θησαυρό που έχουμε εμείς ως ελληνισμός που λέγεται υμνογραφία, που λέγεται βυζαντινή μουσική. Για αυτό και ενώ προσωπικά εξομολογούμαι, mea culpa, δημόσια, είμαι άμουσος, είμαι κακόφωνος, δεν ξέρω βυζαντινή μουσική, ποτέ δεν έμαθα, δεν είμαι καλλίφωνος, δεν μου έδωσε ο Θεός καλή φωνή, αλλά αξίωσε ο Θεός επί 25 χρόνια που ήμουνα στην Κωνσταντινούπολη να ακούω διαρκώς αυτή την πατριαρχική μουσική βυζαντινή παράδοση και έτσι να έχει συνηθίσει το αυτί μου σε αυτήν την παράδοση, ώστε όταν ακούω κάτι διαφορετικό να γρατζουνάει το αυτί μου και να μην είμαι χαρούμενος.
Αυτό τουλάχιστον το έμαθα στα 25 χρόνια αυτά, βυζαντινή μουσική δεν έμαθα, για αυτό και όταν ήρθα στην Αμερική, μάζεψα αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους που βλέπετε γύρω μου και τους είπα σας παρακαλώ οργανωθείτε να προαγάγουμε, να βοηθήσουμε, να διαδώσουμε, να διδάξουμε την παράδοσή μας σε όλον τον κόσμο, να μοιραστούμε αυτόν τον θησαυρό και σαν λαμπάδα, σαν κερί να ανάψει και να φωτίσει όλη την Αμερική.
Όσο μπορούμε περισσότερες ενορίες να έχουνε καλούς ψαλτάδες, διότι οι ψαλτάδες στην Αμερική δυστυχώς είναι ένα περιφρονημένο είδος. Κι όμως αυτοί οι κακοπληρωμένοι ψαλτάδες, οι περιφρονημένοι, οι υποτιμημένοι, είναι αυτοί που σώσανε τη λατρεία μας την ορθόδοξη τα δύσκολα χρόνια της πανδημίας. Ποια χορωδία πήγαινε στην εκκλησία στην πανδημία. Ο κακομοίρης ο ψάλτης πήγαινε και αρρώστησε και πολλοί ψάλτες έχασαν τη ζωή τους γιατί πήγαιναν στην εκκλησία να ψάλλουν, κόλλησαν κορονοϊό και έχασαν τη ζωή τους.
Είναι ήρωες οι ψάλτες μας στην Αμερική διότι σώσανε τη Θεία Λειτουργία, σώσανε τις ακολουθίες μας, γι’ αυτό και θέλω να συγχαρώ τον κ. Ελευθεριάδη, ο οποίος δέχτηκε να είναι πρόεδρος αυτού του τόσο σημαντικού συλλόγου που ιδρύσαμε. Θέλω να συγχαρώ τον π. Μιχαήλ Γιαβρή. Ο π. Μιχαήλ έχει κάνει στην Κωνσταντινούπολη, εκείνος ξέρει μουσική, δεν είναι σαν και εμένα άμουσος, έχει και καλή φωνή και έτσι βοήθησε και συνεργάστηκε με τον κ. Ελευθεριάδη και όλους τους μεγάλους δασκάλους που βλέπετε γύρω μου γιατί όλοι τους είναι αξιοσέβαστοι άνθρωποι που αγαπούνε την μουσική μας και με πολύ λίγα κίνητρα υλικά, μόνο από αγάπη για την βυζαντινή μας μουσική εργάζονται, ψάλλουν, ξυπνάνε νωρίς όταν όλοι κοιμούνται, πηγαίνουνε τις δύσκολες ώρες και όμως παρόλα αυτά είναι διαθέσιμοι και ήδη ξεκίνησαν και το κάνουν, διδάσκουν την τέχνη την ψαλτική στα νέα μας παιδιά εδώ σε αυτήν την φιλόξενη κοινότητα.
Θέλω να ευχαριστήσω λοιπόν αυτή την κοινότητα και κυρίως των ιερατικώς προϊστάμενο τον πανοσιολογιότατο Αρχιμανδρίτη π. Χρυσόστομο Πάνο, ο οποίος είναι παραδοσιακός, είναι φιλόξενος, είναι νοικοκύρης, είναι κιμπάρης, βλέπετε δεν φιλοξενεί μόνο την συναυλία αυτή αλλά μας παραθέτει ένα γεύμα, έτσι ελληνική φιλοξενία αυτό θα πει πλήρες μενού. Έτσι να είστε καλά! Συγχαρητήρια αγαπητοί μου!
Σας ευχαριστώ πάρα πολύ, σας συγχαίρω, σας διαβεβαιώνω ότι εμένα προσωπικά και την Αρχιεπισκοπή θα την έχετε πάντα στο πλευρό σας για ό,τι χρειάζεται. Δεν θα σας λείψει τίποτα. Από αυτήν την άποψη δεν θέλω να έχετε κανέναν ενδοιασμό και κανένα φόβο. Θα είμαστε πίσω σας, στο πλευρό σας αρκεί εσείς να μη χάσατε την όρεξή σας, το κουράγιο σας και την αγάπη σας για την βυζαντινή μας μουσική και να συνεχίσετε να διδάσκετε και στα νέα μας παιδιά, και εσείς να στείλετε τα παιδιά σας εδώ να μάθουνε μουσική. Είναι μουσική, είναι τέχνη, είναι η παράδοση μας!
Εύχομαι καλές γιορτές και καλά Χριστούγεννα σε όλους σας!»
Photos: GOARCH/Dimitrios Panagos